1. Ateny czasów oligarchii
1.1. Ateny były drugą (po Sparcie) największą polis grecką, obejmującą swoim zasięgiem całą Attykę. Społeczeństwo ateńskie nie odbiegało pierwotnie od struktury ludności innych miast-państw. Tworzyli je właściciele ziemscy, zależni chłopi pracujący w majątkach najbogatszych obywateli, a także cudzoziemcy i niewolnicy. Większość ziemi oraz władzę w państwie skupiali w swoich rękach eupatrydzi, piastowali oni wszystkie najwyższe urzędy, a po zakończonej kadencji wchodzili w skład rady zwanej aeropagiem, a rola zgromadzeń ludowych była znikoma. Pod koniec VII w. p.n.e. w Atenach zapanował głęboki kryzys agrarny. Eupatrydzi szybko się bogacili, czerpiąc zyski z uprawy ziemi i zapewne handlu plonami. W tym czasie pogorszyło się położenie mniej zamożnych obywateli. Niektórzy z nich tracili majątki, inni zaciągali u arystokratów pożyczki pod zastaw ziemi lub osobistej wolności. Nie będąc w stanie spłacić rosnących długów, najpierw traci-li ziemię, a potem stawali się niewolnikami, których najczęściej sprzedawano poza Attykę. Taka sytuacja prowadziła do napięć społecznych, których konsekwencje trudno było przewidzieć.
1.1.1. W 594r. p.n.e. ateńska arystokracja upoważniła Solona do przeprowadzenia istotnych zmian w państwie. Aby poprawić sytuację społeczno-ekonomiczną znacznej części obywateli, Solon ogłosił jednorazowe umorzenie wszystkich długów (tzw. strząśnięcie długów) zabronił na przyszłość zaciągania ich pod zastaw osobistej wolności swojej lub członków rodziny. Obiecał też wykupić z niewoli tych Ateńczyków, którzy popadli w nią za długi. Dodatkowo nadał wolność zależnym chłopom, ale nie przyznał im praw obywatelskich, o co później się upomnieli. Jednak najważniejszą reformą wprowadzoną przez Solona był podział obywateli na cztery klasy majątkowe w zależności od dochodów wyrażanych w wysokości plonów. Powiązał on też przynależność do grup majątkowych z uprawnieniami i obowiązkami politycznymi obywateli. Od tej pory prawo dostępu do urzędów mieli przedstawiciele trzech pierwszych klas, a najwyższe urzędy gwarantowano najbogatszym. Jednocześnie członkowie tych trzech klas byli zobowiązani do ponoszenia ciężarów podatkowych na rzecz państwa oraz do służby wojskowej. Natomiast teci – obywatele IV klasy – byli pozbawieni wszelkich praw politycznych, ale zwolniono ich ze świadczeń podatkowych i służby wojskowej.
2. Rozszerzenie obywatelstwa - reformy Klejstenesa
2.1. Napięta sytuacja, której nie rozładowały reformy Solona, pozwoliła na przejęcie władzy przez Pizystrata, a następnie przez jego synów. Dopiero obalenie tyranów umożliwiło przeprowadzenie kolejnych zmian. Ich inicjatorem w 508 r. p.n.e. stał się Klejstenes, który przedstawił swoje projekty zgromadzeniu, a ono je przyjęło, zyskując przy okazji miano najważniejszej instytucji politycznej w ateńskiej polis. Najważniejszą reformą wprowadzoną przez Klejstenesa było nadanie obywatelstwa kolejnym grupom mieszkańcom Atenom, otrzymali je teci oraz metojkowie. Klejstenes powołał również Radę Pięciuset – nowy organ władzy, do którego kompetencji należało m.in. przygotowywanie obrad zgromadzenia i kontrolowanie urzędników. Przypisuje się mu również wprowadzenie ostracyzmu, czyli procedury politycznej, która miała zabezpieczyć zreformowany przez niego ustrój polityczny przed powrotem tyranii. Ostracyzm przyjął formę sądu społecznego pozwalającego na usunięcie z życia politycznego Aten tych osób, które zdobyły na tyle silną pozycję, że mogłyby przejąć władzę w państwie.
2.1.1. Zmiany polityczno-społeczne zaproponowane przez Klejstenesa dały podstawy do rozwinięcia się w Atenach ustroju demokratycznego, w którym najważniejszą rolę odgrywało zgromadzenie wszystkich obywateli.
3. Obywatel w czasach Peryklesa
3.1. W 451 r. p.n.e. wybitny polityk Perykles (ok. 495–429 p.n.e.) wprowadził ustawę regulującą zasady otrzymania obywatelstwa w Atenach. Zgodnie z nią, żeby uzyskać obywatelstwo i mieć prawo zasiadania w zgromadzeniu, trzeba było urodzić się z małżeństwa dwojga obywateli (ojca i matki będących Ateńczykami) i uzyskać pełnoletność, a żeby wziąć udział w zgromadzeniu, nie tylko musiał ukończyć 18 lat, ale jeszcze odbyć dwuletnią służbę wojskową. Zdobycie obywatelstwa przez cudzoziemca było od tej pory możliwe tylko w wyjątkowych przypadkach. Wszyscy obywatele mieli obowiązek obrony państwa, ale już tylko najzamożniejsi zostali obciążeni liturgiami – opłatami na ważne cele publiczne, takie jak: utrzymanie okrętów wojennych, organizowanie świąt czy spektakli teatralnych. Z drugiej strony wszyscy obywatele na równych prawach zasiadali w zgromadzeniu, ale trudno sobie wyobrazić wybór na wysoki urząd państwowy osoby o niskim statusie majątkowym. Ważne urzędy powierzano najczęściej najbogatszym. Aby podkreślić ideę równości wszystkich obywateli w życiu publicznym, dla najuboższych wprowadzono opłaty za udział w posiedzeniach zgromadzenia, w pracach Rady Pięciuset czy za pełnienie niektórych urzędów. Z instytucji obywatelstwa wynikały też inne korzyści, jak prawo posiadania ziemi, uczestnictwo w rozdawnictwie zboża w czasach kryzysu gospodarczego czy utrzymywanie na koszt państwa dzieci obywateli, którzy polegli na wojnie. Wyróżniało to obywateli ateńskich spośród wszystkich mieszkańców polis.
3.1.1. W Atenach obywatel mógł także utracić swoje prawa. Służyła do tego atimia (z gr. pozbawienie czci, hańba) – częściowe lub całkowite odebranie przywilejów obywatelskich, oznaczała ona degradację obywatela z punktu widzenia ideałów demokratycznych polis.
4. Polis i jej mieszkańcy
4.1. Mianem Polis określano suwerenną wspólnotę którzy sami o sobie decydują bezpośrednio, a więc nie rządzą nimi struktury państwowe odrębne od społeczeństwa i dążące do reprezentowania interesów tego społeczeństwa.
4.1.1. Polis była również wspólnotą właścicieli ziemi, gdyż w okresie archaicznym tylko obywatele mogli posiadać grunty. Innych wolnych mieszkańców polis nie uważano za członków wspólnoty, a więc obywateli. Do wspólnoty nie zaliczano też niewolników ani ludności zależnej – ludzi przywiązanych do ziemi, ale mających prawo do własnego majątku (nie można było ich sprzedać, tak jak niewolników). Ilość ziemi posiadanej przez członka wspólnoty decydowała o jego przynależności do odpowiedniej grupy społecznej – arystokracji lub zwykłych obywateli.
4.1.2. Arystokraci początkowo rościli sobie prawo do władzy i decydowania nad polityką wspólnoty. Jednakże każdy obywatel, mężczyzna miał obowiązek służby wojskowej. Musieli uzbroić na swój koszt i jako hoplici walczyli w szyku falangi. Właśnie ukształtowanie się falangi hoplickiej, w której wszyscy obywatele byli sobie równi, stało się podstawą do zrównania praw politycznych wszystkich członków wspólnoty. Odtąd ogół obywateli tworzył zgromadzenie ludowe – instytucję podejmującą najważniejsze decyzje dotyczące całej wspólnoty. Rozciągnięcie praw politycznych na wszystkich członków falangi nie przyniosło rozszerzenia pojęcia obywatelstwa na innych mieszkańców polis. Wspólnota obywateli pozostawała grupą zamkniętą i tylko przez urodzenie można było się stać jej członkiem. Cudzoziemców, mieszkających w po-lis nawet od kilku pokoleń, nie traktowano jak obywateli, nie stawali się członkami wspólnoty. Po jakimś czasie zaczęto rozróżniać cudzoziemców, ci którzy stale zamieszkiwali polis, nazywani byli metojkami i zobowiązani byli do płacenia podatków i do służby wojskowej, a ci którzy przebywali w polis tylko przez jakiś czas, byli nazywani xenos.
5. Obywatel a państwo i jego ustrój
5.1. Rozwój praw obywatelskich wpływał na kształt ustroju, który panował w polis. Początkowo tylko zamożni mieszkańcy dysponowali pełnią praw politycznych. Z czasem jednak poszczególne państwa greckie nadawały obywatelstwo innym wolnym mieszkańcom polis, a nawet ludności zależnej. Decydujący w tym wypadku był fakt, że ludzie ci wywodzili się z rodzin, które mieszkały w państwie od zawsze. W tym czasie narodziło się przekonanie że wszyscy członkowie społeczeństwa powinni mieć udział w jego życiu politycznym.
5.1.1. Państwa w których prawo zasiadania w zgromadzeniu ludowym dostała nawet ludność nieposiadająca majątków ziemskich, nazywano demokracjami, a te w których tylko najbogatsi mieli prawa polityczne, nazywano oligarchiami.