1. 1.4 ABANTAILAK ETA ERAGOZPENAK
1.1. Asexualaren abantaila
1.1.1. Banako bakarra behar da, oso denbora gutxitan, ondorengoek ezaugarriak mantenduko dute, ez dira oso konplexuak.
1.2. Sexu bidezko abantaila
1.2.1. Bi guraso ematen die ezaugarriak ondorengoei, bi gametoen materia nahasten dira, eta konbinazioa genetikoa sortzen da.
1.2.1.1. Ondorioz, banako bakoitzak gurasuen nahasteen genetika du, eta horrek ezpezie aldatzea eragiten du, aldiz asexualetan mutazioak ez balegoke ez epeziea ez litzateke aldatuko.
2. 2. UGALTZE-APARATUA
2.1. Aparatuaren morfologia eta funtzio animali.espeziaren araberakoa eta sexuaren araberakoa da. Bi aparatu dituzten animaliei hermafrodita edo monoiko deritze, aldiz, aparatu mota bakoitza banako desberdinei sexubakar edo dioiko deritze.
2.1.1. Gonadak
2.1.1.1. Organi nagusiak dira,bertan gametoak sortzen dira, eta ezpezie batzuetan sexu-hormona ere. Animali sexubakarretan bi mota daude: testituluak (maskulinoan) eta obulutegia (femeninan). Hermafroditetan animalia bakoitzak bi gonada motak ditu edo gonada bat (obotestia), bi gameto +motak sortzeko gai da.
2.1.2. Gonoduktuak
2.1.2.1. Espermiduktuek (ugaltze maskulinoan) eta obiduktoek (femeninoan) eramaten dituzte gametoak gonopororaino. Hark kanpoaldearekin konektatzen da, batzuetan, han ernalketa gertatze da.
2.1.3. Gametoen egitura
2.1.4. 2.1 Gametogenesia
2.1.4.1. Gametoak sortzeko prozesua deritzo.
2.1.4.1.1. Obogenesia
2.1.4.1.2. Espermatogenesia
3. 5. ORNODUNEN ETA ORNOGABEEN UGALKETA
3.1. 5.1 Ornogabeen ugalketa
3.1.1. Poriferoak asexualki ugaltzen dira; knidarioak, txandatu egiten dira belaunaldika; nemattodoak eta platihelminteak sexu bidez ugaltzen dira. Gainerako ornogabeek sexu dibez ugaltzen dira.
3.1.1.1. Molusku gasteropodo
3.1.1.1.1. Gehienak hermafroditak dira, ernalketa gurutzatua dute,gorputz barruan ernaltzen dira, eta zuzeneko eta zeharkako garapen enbrionario dute. Bibalboak sexubakarrak dira, kanpo ernalketa dute eta zeharkako enbrionario; zefalopodoak sexubakarrak dira, gorputz barruanernaltzen dira, eta zuzeneko garapen enbrionarioa dute.
3.1.1.2. Anelido lehortarrak
3.1.1.2.1. Hermafroditak dira, ernalketa gurutzatua dute, gorputz barruan ernaltzen dira, eta zuzeneko garapen enbrionario dute. Anelido urtarrak, berriz, sexubakarrak dira, kanpo ernalketa dute, eta zeharkako garapen enbrionarioa.
3.1.1.3. Artropodoak
3.1.1.3.1. Sexubakarrak dira, krustaseoek kanpo ernalketa dute, eta zuzeneko edo zeharkako garapen enbrionarioa; araknidoak gorputz barruan ernaltzen dira, eta zuzeko gaarapen enbrionario dute; intsektuak, gorputz barruan ernaltzen dira, eata zuzeneko edo zeharkako garapen enbrionario dute.
3.1.1.4. Ekinodermatuak
3.1.1.4.1. Sexybakarrak dira, kanpo ernalketa dute, eta zeharkako garapen enbrionarioa.
3.1.2. Metamorfosia ornogabeetan
3.1.2.1. Molusku bibalbioek eta itsasoko gasteropodoek trokofora larba dute, anelidoak, beliger larba bihurtzen dena.
3.1.2.2. Metamorfosia duten intsektue gehienek metamorfosi ez-osoa duten arrenmtximiletek, euliek..., metamorfosi osoa dute. banako heldua imagoa bihurtzen da.
3.1.2.3. Ekinodermatuek larba brakoilaria dute,helduetatik aldebiko simetrian desberdintzen dena.
3.2. 5.2 Ornodunen ugalketa
3.2.1. Ornodunak ugalketa sexualeko animaliak dira, gehienak sexubakarrak.Ugaztun gehienak eta arrain batzuk bibiparoak dira, arrain eta narrastietan, gehienak obobibiparoak dira.
3.2.1.1. Arrain hezurdun
3.2.1.1.1. Kanpo ernalketa dute, kartilaginosoak gorputz barruan ernaltzen dira kopulatu eta gero, banako arrek organo kopulatzaile pare bat dute hegal pelbioen artean.
3.2.1.2. Anfibioa
3.2.1.2.1. Anuriek kanpoko ernalketa dute. Gameto maskulinoak eta femeninoak aldi berean kanporatzeko parekatzen dira. Urodeloak, gorputz barruan ernaltzen dira kopulatu eta gero; arrek beren kloakarekin emearena ukituz transferitzen dituzte gametoak.
3.2.1.3. Narrastiak
3.2.1.3.1. Gorputz barruan ernaltzen dira, organo kopulatzailearen bidez.
3.2.1.4. Goi-mailako ornodunak
3.2.1.4.1. Gorputz barruan ernaltzen dira. Hegaztiek, kloakak elkarren ondoan jarrita transferitzen dituzte espermatozoideak. Ugaztunek, organo kopulatzaile bat edo zakila bat dute.
3.2.2. Ugaztun guztik zuzeneko garapen enbrionarioa badute hiru ugaztun talde handi daude.
3.2.2.1. Monotrematuak
3.2.2.1.1. Obiparoak dira.
3.2.2.2. Martsupialioak
3.2.2.2.1. Bibiparoak dria, garapen enbrionarioa amaren gorputz barruan hasten da eta kanpoan bukatzen da.
3.2.2.3. Karedunak
3.2.2.3.1. Bibiparoak dira, enbrioia osorik garatzen da amaren gorputzean.
3.2.3. Eranskin enbrionarioak
3.2.3.1. Estalki eta barrunbe batzuk dira, elikatu eta babesteko balio dutenak, baina haren parte izan gabe.
3.2.3.1.1. Azala: Egitura gogor eta porotsua, glandula berezi batzuek sortuts; enbrioia babesten du.
3.2.3.1.2. Koriona: Mintz ekinodermikoa, kanpoakoa; azaletik ura ez galtzea da haren zeregina.
3.2.3.1.3. Amniosa: Likido amniotikoz betetako barrunbe bat da. likidoak enbrioia bustitzen eta babsten du. Ektodermotik eta mesodermotik sortzen da.
3.2.3.1.4. Bitelo-zakua: Mantenugaiak gordetzen ditu, garapenean kontsumitzeko. Karedunek bitelo gutxi dute.
3.2.3.1.5. Alantoidea: Mintz oso baskularitzatua, gasen trukaketa egiten da, hor pilatzen dira enbrioiaren hondakinak.
3.2.3.1.6. Karena: Egitur laua; koriona, enbrioaren alantoidea eta amaren umetokiaren paretak ditu.
3.2.3.1.7. Zilborrestea: Karena eta enbrioiaren sabelaldea lotzen dute. Iraizketa-produktuak ezabatzen dira, arnasteki gasak trukatzen dira eta mantenugaiak gehitzen dira.
3.2.3.1.8. Koriona: kanpoko mintz ektodermikoa. Luzakin ugari edo bilo korialak ditu, umetokiaren paretekin estu lotuak.
4. 6. GIZAKIAK UGALKETA-PROZESUETAN LAGUNTZAK
4.1. 6.1 lLaguntza bidezko ugalketa
4.1.1. Laguntza bidezko ugalketa-teknika biomedikoei esker, konponbideak aurkitu dira, esate baterako:
4.1.1.1. Intzeminazio artifiziala
4.1.1.1.1. Emakumearen umetokian modu artifizialean sartzen da semena, obozitoa askatzeko unean. obulazio hormonaren bidez estimulatzen da.
4.1.1.2. Gameto-transferentzia intratubikularra
4.1.1.2.1. Espermatozoideak eta obozitoak Falopioren tronpetan ezartzen dira, modu naturalean ernaltzen dira.
4.1.1.3. In vitro ernalketa
4.1.1.3.1. Obulutegian obozitoak ekoiztea estimlatzeko tratamendu batekin hasten da. Bagina ziztatuz eta folikuluak xurgatuz. Laborategin ernalketa gertatzen da. Enbrioi batzuk transferitzen dira eta beste batzuk izuztuta gordetzen dira.
4.1.1.4. Espermatozoideen injekzioa
4.1.1.4.1. Mikromanipulazio bidez, espermatozoide bakar bat zuzenean sartzen da obozitoaren barruan. Oso espermatozoide gutxi daudenean edo mobilitatea txikia denean erabiltzen da.
4.2. 6.2 Animalien ugalketa laguntaz
4.2.1. Hobekuntza genetikoa lortzeko eta helburu ekonomiko-produktiboa hobetzeko teknika batzuk dira. intseminazio artifiziala, ganaduen esne- eta haragi- ekoizpen handitzeko, in vitro ernalketa eta enbrioi-transferentzia, animalien ugalketa-arazoak konponzeko.
4.2.1.1. Klonizaizoa (enbrioiak zatituta)
4.2.1.1.1. Garapenaren hasieran egiten da,desberdintzatu gabe daudenean eta totipotenteak direnean. Zatitzen di¡enean, enbrioaren zati bakoitzak banako oso bat sor dezake. Berdin berdinak dira baina gurasoen desberdinakdira. Biki monozigotikoak sortzeko erabiltzen da.
4.2.1.2. klonazio (nukleoak transferituta)
4.2.1.2.1. Desberdintzatu gabeko enbrioi-zelulen nukleoak hartu eta nukleoa kendu zaien obozito batzuetara transferitzen dira.Banakoak enbrioi-zelulatik garatutako berbin-berdinak dira. Zelula somatikoen nukleoak obulu edo zigotoetara transferi daitezke (SCNT), sortzen diren banakoak nukleoaren emaile helduaren berdin-berdinak izango lirateke.
5. 3.ERNALKETA (SEXUALA)
5.1. Gametoak elkartu eta zigoto bat eratzeko prozesua da. Aurretik, espermatozoidea deskargatzen dira, eta obulazioa gertatzen da. Bi ernalketa mota daude:
5.1.1. Kanpoko ernalketa
5.1.1.1. Arrek eta emeak uretan askatzen dituzte gametoak, amaren kalpoaldean gertatzen da ernalketa.
5.1.2. Barruko ernalketa
5.1.2.1. Espermatozoideak emearen organo genitalaren barruan gordetzen dira eta obozitoak obidukturaren goiko aldean kanporatzen dira, bertan gertatzen da ernalketa kopulazioaren bitartez.
5.1.3. Hermafroditetan
5.1.3.1. Autoernalketa
5.1.3.1.1. Banako bereko gametoen artean gertatzen da. Ezpezie sesilen ezaugarri bat da.
5.1.3.2. Ernalketa gurutzatua
5.1.3.2.1. Banako baten ugaltze-aparatu maskulino eta beste ugaltze-aparatu femeninoko obozitokoen artean gertzen da.
5.1.4. Ernalketa-etapak animalietan
5.1.4.1. Espermatozoideak obozitoaren koroa erradiatua zeharkatzen du, gametoen mintzek bat egiten dute eta obozitoa aktibatzen dute. Obozitoaren zitoplasmaren parte batek, ernalketa-konoa, espermatozoide biltzen du eta atzeratu egiten da.
5.1.4.2. Zentrioloa eta mitokondrioak espermatozioidearen nukleoarekin batera sartzen dira, eta obozitoaren meiosian parte hartzen dute eta obuzitoa obulu bihurtzen da.Pronukleo femeninoa eta pronukleo maskulinoa deritzeo bat egiteko edo kariogamirako elkarrengana hurbiltzen direnean.
5.1.4.3. Sinkarioia bien material genetikoa mintz baen barruan geratzen denean deritzo, ondorioz, zigoto doploide bat eratzen da.
6. 4. ERNALKETA FASEAREN ONDOREN
6.1. Animaliek, bi garapen-aldi dituzte, aldi enbroinarioa eta postenbrionarioa, biek ontogenesia osatzen dute. Garapen enbrionarioa zigotoa sortzen den unean hasten da, banakoa jaiotzen den unean amaitzen da. Hiru mota daude:
6.1.1. Obiparoak
6.1.1.1. Arrautetan garatzen dira, animaliaren ingurumenean uzten dira arraitzak. Ernalketa barrukoa nahiz kanpokoa izan daiteke.
6.1.2. Obobibiparoak
6.1.2.1. Emearen barruan gordeta dauden arrautzetan garatzen da enbrioia, Gorputz barruan ernaltzen dira.
6.1.3. Bibiparoak
6.1.3.1. Enbrioia obiduktuetan edo amaren umetookian garatzen da, zuzenean jaten du hanndik. Gorputz barruan ernaltzen da.
6.1.4. Enbrioia 3 fase ditu:
6.1.4.1. Segmentazioa
6.1.4.2. Gastrulazioa
6.1.4.3. Organogenesia
6.1.5. Zigoto motak
6.1.5.1. A. Isolezitoak: Garapen enbrionarioa laburra dute, mantenugai gutxi behar duelako, espezie bereizgarria dira arrautza oligolezitoak. Txikiak izaten dira, bitelo kantitate gutxi izaten dute, era uniformaten banatuta daude. (poriferoek, knidarioek, ekinodermatuek eta ugaztunek dituzte).
6.1.5.2. B. Heterolezitoak: Aurrekoak baino handiagoak dira, bitelo asko dute, era ez-uniformetan banatuta: polo batean, hozitze-poloan, nukleo eta organuluk daude: kontrako poloan, begetalean, biteloa kontrolatzen dute. (Anelidoek, moluskuek eta anfibioek).
6.1.5.3. C. Telolezitoak: bitelo asko dituzte, nukleoa eta organuluak hozitze-poloan geratzen dira. Biteloek ia zigoto osa osatzen dute. ( arrainek, narrastiek eta hegaztiek).
6.1.5.4. D. Zentriolezitoak: bitelo asko dituzte, nukeloa zentroan dute,biteloek nukleoa inguratzen dute eta zitoplasmak bere organuluekin, biteloa inguratzen du. ( Itzektuak).
6.2. 4.1 Segmentazioa
6.2.1. Arrautza edo zigotoa eratutakoan, mitosi jarraituen bidez egin da, eta blastomero izeneko bi, lau, zortzi... zelula sortzen dira, gero eta txikiagoak, elkar lotuta, masa esferikoari morula deritzo eta zigotoaren neurri bera du.
6.2.2. Blastomeroek kanpoaldera emigratzen dute, pareta bat sortzen dute kanpoaldean blastodermoa izenekoa, fluidoz beteta, horri, blastozelea deritzo. Egoera horri blastula deritzo eta desberdinak dira zigoto motaren arabera.
6.2.2.1. Arrautz oligolezitoetan: Segmentazio osoa eta berdina da. Zigotoa zatitzen da eta blastomero guztiak tamania bera dute. migratzean, brlastozeele handi bat uzten dute.
6.2.2.2. Heterolezitoetan: Segmentazio osoa eta desberdina da, Zigotoa zatitzen da, blastomero handiak (makromeroak) sortu polo begetaletan eta blastomero txikiak (mikromeroak hozitze-poloan. Migratzean blastozele handi bat uzten du.
6.2.2.3. Telolezitoetan: Segmentazioa partziala eta diskoidala da. Bitelo kantitate handia dela eta, hozitze-poloa baino ez da zatitzen, blastomero berdinak sortzen da, migratutakoan, blastozelea txikia da eta biteloan bitelo-zaku bat sortzen da, enbrioiaren erreserba.
6.2.2.4. Zentrlezitoetan: Segmentazio partziala eta zentrala da. Nukleoa eta zitoplasma baino ez dira zatitzen, nukleoa zatitzen da; migratzen denean zitoplasma segmentatu egiten da sortutako nukleoaren ingurunean. Blastomeroek bitelo inguratzen dute, zatitu gabe. Ez da sortzen blastozelerik.
6.3. 4.2 Gastrulazioa
6.3.1. Blastulako zelulak tolestu eta lekuz aldatzen dira, gastrula bat eratzen da. Enbrioi-orriak sortzen dira, hortatik organo eta ehunk sortuko dria. Gastrulazioan, ektodermoa, eta endodermoa sortzen dira. Endodermoaren barruan, gastrulak barrunbe bat du, arkentenoa izenekoa, kanpoaldearekin komunikatzen da blastoporoaren bidez. Enbolia edo epibolia bidez sor daiteke geruza horiek.
6.3.1.1. Enbolia: Blasularen pareta inbaginatu egiten da, eta aurreko pareta gerutzatzen da.
6.3.1.2. Epibolia: Blastulako gune bat, normalean mikromeroz osatuta, bizkor hazten da.
6.3.1.3. Diblastiko deritze bi enbrioi-orri horiek soilik dituzten anialiei. (porifero, Knidarioak).
6.3.1.4. Triblastiko deritzen zaien animaliek garatzen jarraitzen dute, hirugarren geruza sortzen dute endodermoaren eta ektodermoaren artean: mesodermoa. Hiru mota izan daitezke:
6.3.1.4.1. Azelomantak: Zelomarik ez duten animaliak dira, Zelula endodermatikoa eta ektodermatikoak zatitzen direnan sortzen da mesodermoa, masa trinko bat sortuz zelomarik gabea.
6.3.1.4.2. Pseudozelomatuak: Zeloma flatsua duten animaliak dira, sortutako barrunbe ez baitago mugatuta mesodermoko zelulez., masa zelular batzuk soortuz, barrunbe batzuk sortu, endodermoaz ea mesodermoaz mugatuak.
6.3.1.4.3. Zelomatuak: Banatako zeloma duten animaliak dira: Eskizozelia edo enterozelia bidez sortuta (gerusa mesodermikoa).
6.4. 4.3 Histogenesia eta organogenesia
6.4.1. Gastrulazioa amaitutakoan, desberdintzatu gabeko zelulaa talde batzuek desberdintzapen histologikoa, edo histogenesia, hasten dute. Ehunak elkartu egoten dira, eta organoak garatzen eta sortzen dituzte, organogenesia izeneko prozesuan.
6.5. 4.4 Garapen postenbrionarioa
6.5.1. Jaio ondoren, garapen postenbrionarioa hasten da, non animaliak osotasunean osatzen diren. Heldu fasean iristean eta ugaltze-aparatua funtzionala denean amaitzen da. Bi garapen mota daude:
6.5.1.1. Zuzena
6.5.1.1.1. Bitelo kantitate handiko zigotoa duten animalien ezaugarria da. Hazkunde-prozesu arrunt bat da. Animalia berdina da jaiotzean eta heldu denean. Organoren baten desberdintzapen funtzionalarekin osatzen da.
6.5.1.2. Zeharkakoa
6.5.1.2.1. Bitelo gutxiko arrautzak dituzten animalien ezaugarriak da. Prozesu konplexua da. Fase goiztiar batean jaiotzen da, (larba), geroago garatzen da osotasunean. Larbaren egitura eta fisiologia aldatuz doaz heldu fasera irisi bitartean. Aldaketa multzo horri metamorfosia deritzo. Prozesu hori progresiboa da: larbaren egitura gero eta konplexuaoa bihurtuz. Osoa eta ez osoa izan daiteke.