Civis Romanus - obywatel rzymski

1. W Rzymie królewskim władzę sprawowali królowie, a ich doradcami byli najstarsi przedstawiciele rodów rzymskich. Po obaleniu monarchii pod koniec VI w. p.n.e. Rzymianie przyjęli ustrój republikański (509 r. p.n.e.). Wykształciły się wówczas instytucje, które przez następne stulecia decydowały o polityce państwa. Były to m.in. zgromadzenia ludowe, senat i zespół urzędników, z których najważniejsi byli konsulowie i pretorzy oraz dyktator – wybierany w chwilach zagrożenia dla państwa.

2. Zgromadzenia ludowe miały najwyższą władzę ustawodawczą i sądowniczą w państwie oraz prawo wyboru urzędników. Jednak inicjatywa ustawodawcza należała tylko do urzędników, którzy zwoływali dane zgromadzenie. Była to zasadnicza różnica między ateńską eklezją a rzymskimi zgromadzeniami. Poza tym w odróżnieniu od ateńskiej polis same głosowania podczas zgromadzeń nie miały charakteru indywidualnego. Przeprowadzano je wewnątrz poszczególnych centurii lub tribusów. Każda centuria i każdy tribus dysponowały jednym głosem. Dodatkowo głosowanie kończyło się, gdy tylko osiągnięto wymaganą większość, co oznacza, że wielu obywateli w ogóle nie oddawało głosu, a tym samym nie brało realnego udziału w sprawach publicznych.

3. Najwyższą władzę w republice rzymskiej sprawował populus Romanus (lud rzymski), który wyrażał swoją wolę podczas zgromadzeń ludowych. Mogli w nich brać udział wszyscy obywatele, jednak dość skomplikowany system zgromadzeń (centuria lub tribus*) powodował, że główną rolę odgrywały na nich najbogatsze rody. Głos najbiedniejszych, choć było ich więcej, miał mniejszą wartość.

4. Zasięg i etapy rozwoju terytorialnego Rzymu.

5. Główne fazy ewolucji ustrojowej państwa rzymskiego

6. W starożytnym Rzymie niezwykle ważne było pojęcie obywatelstwa (łac. ius civitatis). Obywatele rzymscy to według prawa rzymskiego osoby wolne, które korzystały z pełnej wolności prawnej i miały w związku z tym określone prawa i obowiązki.

6.1. Prawa obywatelskie były nadawane przez zgromadzenia ludowe (zawsze w formie ustawy) lub senat (czasem także przez wodzów), a w okresie cesarstwa – przez cesarza. Przed wydaniem edyktu Karakalli istniało kilka sposobów wejścia do grupy obywateli. Stawały się nimi dzieci płci męskiej poczęte przez obywateli rzymskich albo przez Rzymiankę i Latyna

6.1.1. Przez długi czas rzymskie społeczeństwo obywateli składało się z dwóch grup społecznych – patrycjuszy i plebejuszy. Ci pierwsi byli elitą polityczną, społeczną i gospodarczą starożytnego Rzymu. Mieli wiele uprawnień, w tym utrzymane przez długie lata wyłączne prawo do zajmowania określonych urzędów i zasiadania w senacie. Resztę ludności stanowili plebejusze.

7. Długoletnia walka pomiędzy tymi dwiema warstwami społeczeństwa rzymskiego dowodzi, że w czasach wczesnej republiki wszyscy Rzymianie starali się wpływać na funkcjonowanie państwa i dbać o jego dobro. Zawarty kompromis nie rozwiązał wszystkich politycznych problemów obywateli rzymskich. Na przełomie III i II w. p.n.e. elita patrycjuszowsko-plebejska utworzyła nową warstwę społeczną nobilów (łac. nobilis – szlachetny), tzn. rodów, które wśród swoich przodków miały wysokich urzędników państwowych. Kształtował się w ten sposób nowy podział obywateli na tych, którzy rządzą, i całą resztę, czyli plebs. Z czasem wyodrębniła się warstwa pośrednia między nobilami a plebsem – ekwici. W jej skład weszli ludzie zamożni, o określonym rocznym dochodzie (np. bogaci kupcy, właściciele ziemscy, dzierżawcy podatków itd.).

8. W okresie królewskim i we wczesnej republice (VIII–IV w. p.n.e.) obywatelstwo rzymskie wiązało się z państwem o charakterze municypalnym, czyli miejskim. Obywatelami byli Kwiryci – wolni mieszkańcy osady (potem miasta), którzy mieli obowiązek obrony Rzymu. Z czasem obywatelstwo rozrastającego się mocarstwa obejmowało coraz więcej osób.

9. Pojęcie obywatela w starożytnym Rzymie i zasady uzyskiwania przez cudzoziemców obywatelstwa.

9.1. Niektóre grupy ludności otrzymały obywatelstwo dopiero w Bizancjum za panowania cesarza Justyniana (VI w.).

9.2. Od 89 r. p.n.e. obywatelstwo rzymskie rozciągnięto na wszystkich wolnych mieszkańców Italii, a w 212 r. cesarz Karakalla nadał specjalnym edyktem (zwanym edyktem Karakalli) obywatelstwo wszystkim wolnym mieszkańcom Imperium Romanum. Obywatelstwo Rzymu przestało być wówczas symbolem elitarności i godności, a stało się zjawiskiem powszechnym.

9.2.1. Obywatelstwo rzymskie miało charakter terytorialny, co oznacza, że prawa obywatelskie obowiązywały tylko na terytorium państwa – poza jego granicami Rzymianin tracił wszystkie prawa i gwarancje wynikające z obywatelstwa. Utrata obywatelstwa mogła zatem nastąpić w przypadku utraty wolności (np. dostania się do niewoli) lub wygnania (kara banicji, czyli konieczność opuszczenia terytorium państwa). Obywatelstwo tracił również Rzymianin, który przyjął obywatelstwo innego państwa.