1. 1. Mądrość na starożytnym Bliskim Wschodzie
1.1. O Salomonie powiedziano, że jego mądrość była taka, jak ludzi Wschodu i Egiptu, a nawet większa. W Izraelu znana i ceniona była mądrość Edomu, Egiptu, Babilonii i Arabii. Izraelska twórczość mądrościowa ma wiele wspólnego tak pod względem formy literackiego wyrazu, nastroju, obyczajowego, jak i religijnego charakteru z literaturą sąsiadów Izraela z południa i ze wschodu.
1.2. Egipt
1.2.1. Rozprawy dydaktyczne (sebayit), komponowane przez urzędników celem kształcenia młodych ludzi, którzy mieli objąć stanowiska w administracji państwowej, formułowane jako przemowy ojca do syna: nauczały sztuki pisania, czytania, przemawiania, etycznego postępowania; w formie dominowały: pouczenie, instrukcje, później aforyzmy (Prz 1 – 9 i 22,17 – 24,34). Etapy zdobywania mądrości: słuchanie, rozumienie, stosowanie. Celem zabiegów mędrca jest wychowanie funkcjonariusza, który stanie na wysokości zadania. Rolą mędrca jest przekazanie od pradawna istniejącej i wciąż obowiązującej słuszności – maat (praporządek, porządek świata). Hebrajska mądrość (chokma) jest zorientowana na tradycję i doświadczenie i nie można jej sprowadzić do egipskiej mentalności porządku. Mądrość Amen-em-opeta (XII-XIII w. przed Chr.) uważane jest za źródło kolekcji biblijnej Prz 22,17 – 23,14 Inne: Pouczenia Ptah-hotepa, Rady dla króla Meri-ka-rego
1.3. Mezopotamia
1.3.1. Na glinianych tabliczkach (edubba) kopiści utrwalali różne typy literatury w jęz. sumeryjskim, z których pewne są porównywalne z biblijną literaturą mądrościową. Ludlul bēlmēneqi (Będę wychwalał pana mądrości) jako wzór dla Hi: schemat skargi i odpowiedzi, ale nie ma tam owej głębi i pasji dociekania dręczącego problemu cierpienia Dialog pesymisty jako wzór dla Koh: konwersacja niewolnika i jego pana Historia Achikara: miejscami porównywalne z Prz 23,13-14
1.4. Fenicja i Kanaan
1.4.1. Nie ma wątpliwości, że Biblia przechowała sporo z literatury fenickiej, w szczególności lirycznej i gnomicznej poezji. Stąd pochodzi to, czym zachwyca poezja hebr.: prozodia, poetycka obrazowość, żywość opisów zjawisk natury. Epos O Baalu i Anat: pochwała boga Ela uważanego za ojca wszystkich bogów i ludzi – porównywalne z wypowiedziami Prz o odwiecznym Jahwe stwórcy wszechświata. O Kerecie – mimo smutnych doświadczeń król Keret służy bogu, zanosi modlitwy, składa ofiary: podobieństwo do Hi Poemat o Akhacie – ojcem Akhata jest Daniel, który jest paralelą Hioba
2. 2. Geneza i rozwój tradycji mądrościowych w Izraelu
2.1. Salomon uważany za początek ruchu mądrościowego (przypisano mu Prz, Koh, Pnp i Mdr, ale tylko niektóre zbiory z Prz mogą być jego autorstwa – reszta to pseudonimia): rozsądny władca przewyższający mądrością ludzi Wschodu i Egiptu (1 Krl 5, 9-14), posiadający zdolność rozwiązywania zagadek i rozprawiania o wszystkim, co człowieka nurtowało. Jest pewne, że 300 lat po Salomonie w Jerozolimie działała szkoła mędrców, którzy utrwalali dziedzictwo na piśmie (Prz 25,1)
2.2. Wątki mądrościowe w prehistorii biblijnej: stworzenie świata i człowieka (Rdz 2-3), historia Józefa egipskiego (Rdz 37-50), sukcesja Dawida i Salomona (1 Sm 9-20 i 1 Krl 1-2)
2.3. Dwa nurty mądrościowe: dwór królewski i klan (mądrość przekazywana z ojca na syna, potem relacja nauczyciel - uczeń)
2.4. Po upadku Jerozolimy w 586 r. nastąpiło przekształcenie się mędrca doradcy królewskiego w doktora Prawa (Syr): świadectwem tego, że istniały szkoły są pierwsi „wyuczeni” mędrcy: Ezdrasz, Kohelet, Ben Syrach – nie był to ruch zlaicyzowany, bo wszyscy nauczali, że bojaźń Pańska jest początkiem mądrości
2.5. Biblijna literatura mądrościowa zawiera elementy będące owocem długotrwałego historycznego współoddziaływania między ludową mądrością, mądrością dworską i późniejszymi przekazicielami tradycyjnej mądrości. Mędrcy stali się rzeczywistymi kanałami, przez które obecność Boża udzielała się ludziom, byli też realną zapowiedzią Mesjasza, który będzie napełniony wszelką mądrością i epoki, w której wszyscy zostaną obdarzeni Bożą mądrością.
3. 3. Mądrość izraelska – terminologia, przedmiot, portret i rola mędrca
3.1. Mądrość (chakam, chokma) w ST ozn: Cecha, zaleta, cnota przysługująca człowiekowi Nurt myślowy, prąd teologiczny w starożytnym Izraelu Klasa społeczna mędrców (jak kapłani czy prorocy) Grupa pism ST – księgi mądrościowe – Ketuwim
3.2. Słowem mądrość określa się: Umiejętność wróżenia i magii (Rdz 41,8; Wj 7,11) Umiejętność interpretowania snów (Dn 2,27) Zdolność, biegłość w jakiejś sztuce rzemieślniczej lub w sztuce przeżycia spryt, przebiegłość
3.3. Mądrość hebrajska ma zawsze charakter praktyczny, a nie teoretyczny!
3.4. Mądrość można rozumieć jako: Ludzkie działanie ukierunkowane na zdobycie i posiadanie mądrości Transcendentny przedmiot, który może być zdobyty i posiadany, byt duchowy, przenikający wszelkie stworzenie, tchnienie mocy Bożej
3.5. Przedmiot mądrości:
3.5.1. Świat fizyczny i zjawiska w nim zachodzące
3.5.2. Świat zwierząt i ludzi
3.5.3. Człowiek i jego zachowanie w różnych sytuacjach życiowych (praca, wychowanie, relacje ludzkie, władza, sprawiedliwość społeczna): różne postacie są obrazem różnych cech
3.5.3.1. Odnoszenie obserwacji do Boga, wieczności i zbawienia: badanie wszystkiego we wszystkich wymiarach i głębiach z nieskończonością włącznie – poszukiwanie porządku, który – jak wierzono – panuje w świecie.
3.6. Portret mędrca
3.6.1. Mędrzec to taki człowiek, który przez baczną obserwację najróżniejszych sytuacji życiowych i systematyczną refleksję nad owymi spostrzeżeniami nabywał zdolności do właściwej oceny każdej nowej sytuacji, do właściwej odpowiedzi na każde wyzwanie, jakie stawiało przed nim życie.
3.6.2. Wg Prz mędrzec jest: pilny, opanowany, cierpliwy, łagodny, podatny na pouczenie i karcenie, pokorny, roztropny, wielkoduszny, rozważny.
3.6.3. Wg Syr mędrzec: bada mądrość starożytnych, rozważa Prawo i studiuje proroków, zbiera przysłowia i zagadki, zanosi do Pana modlitwę o mądrość, wykłada naukę, zajmuje miejsce w radzie zgromadzenia, rozstrzyga sprawy sądowe.
4. 4. Maszal a mądrościowy gatunek literacki
4.1. Maszal (z hebr. māŝal ozn. być podobnym, uczynić podobnym, podobieństwo, przypowieść, przysłowie, dowcipna sentencja, powiedzenie satyryczne). Na początku miał formę krótkiej zwięzłej, pikantnej sentencji, aforyzmu. Posługuje się asonansami (powtórzenie specyficznej głoski, gra słów) i aliteracjami, np. tôb šēm mi-šemen tôb (lepsze dobre imię niż wyborny olejek [Koh 7,1]); bā’zādôn wajjābô’qālôn (przyszła wyniosłość – przyszła i hańba [Prz 11,2]).
4.2. Paralelizmy:
4.2.1. Synonimiczny:
4.2.1.1. Koroną starców – synowie synów, a chlubą synów – ojcowie (Prz 17,6)
4.2.2. Antytetyczny:
4.2.2.1. Ucieka występny, choć go nikt nie goni, lecz prawy jest ufny jak młody lew (Prz 28,1)
4.2.3. Syntetyczny:
4.2.3.1. Jak pies do wymiotów powraca, tak głupi powtarza szaleństwa (Prz 26,11)
4.2.4. Przysłowia lepsze… niż:
4.2.4.1. Lepsze mieszkanie w kącie dachu, niż żona swarliwa i dom obszerny (Prz 25,24)
4.2.5. Przysłowia o ileż bardziej lub obrzydłe jest:
4.2.5.1. Obrzydła ofiara występnych, tym bardziej złożona w złej myśli (Prz 21,27)
4.2.6. Przysłowia numeryczne
4.2.6.1. (Prz 30,18-20)
4.2.7. pytanie o niemożliwe
4.2.7.1. (Hi 8,11)
4.3. Pozostałe gatunki literackie:
4.3.1. Poemat mądrościowy (Prz 31)
4.3.2. Zagadka
5. 5. Bojaźń Boża w pismach mądrościowych
5.1. Szczególnie doniosłe znaczenie w Syr. Syrach naucza z naciskiem, że początkiem mądrości jest bojaźń Pańska (Syr 1,14). Wyraz mądrość występuje w Syr 55 razy, zaś wyrażenie bojaźń Pańska lub jego równoważnik od 55 do 60 razy (tylko w Ps więcej – 79 razy). Rozdział pierwszy Syr (1,1-2,18) to ilustracja owego głębokiego związku, jaki Ben Syrach widzi między mądrością i bojaźnią Pańską. Bojaźń Pańska polega na całkowitym zaufaniu Bogu (2,8) i wyraża się doskonałym posłuszeństwem i przestrzeganiem przykazań Bożych (23,27). Subiektywnie mądrość jest bojaźnią Pańską, obiektywnie jest księgą Prawa Mojżesza. Kto chce szczerze służyć Bogu, musi być przygotowany na doświadczenia i utrapienia, wśród których powinien zachować spokój, cierpliwość i stałość (Syr 2,1-6). Choć mądrość jest darem Boga, człowiek ma swój udział w jej osiągnięciu i utrzymaniu. Od adepta mądrości wymaga się dużej dyscypliny (Syr 6,24-27), a ponieważ nie wszyscy chcą się poświęcić jej zdobywaniu, więc mądrość nie jest dla wielu (6,22). Mądrość nie jest czystym wynikiem ludzkiego starania, lecz jest zasadniczo darem samego Boga, który hojnie ją wylewa na tych, którzy Go miłują (1,10).
5.2. W teologii Ben Syracha bojaźń Boża jest synonimem miłości Boga (2,15-16): równanie deuteronomiczne: bać się Boga = kochać Go = zachowywać Jego przykazania = chodzić Jego drogami. Zatem mądrość jako bojaźń Pańska stawia człowieka we właściwej relacji do Boga i do bliźnich.
6. 6. Zasada odpłaty, jej krytyka i próby rozwiązania problemu
6.1. Mądrość oprócz dóbr namacalnych niesie wiele wyższych dóbr. Sama przedstawia generalnie jakieś wyższe dobro, jakiś niezrównany cel: Mądrość jest najwyższa: dlatego nabywaj mądrość; za wszystko, co posiadasz, nabywaj wiedzę! (Prz 4,7). Mądrość zapewnia życie i dostatek, zaś głupota nędzę i utratę życia: Bo Pan zna drogę sprawiedliwych, a drogę bezbożnych kieruje ku zagładzie (Ps 1,6). Wg wielu mędrców zasada retrybucji ma charakter wręcz mechanistyczny: Pokora i bojaźń Pańska zapewniają dostatek i sławę, i życie (Prz 22,4).
6.2. Mędrcy często dają świadectwo przekonaniu, że codzienne życie nie potwierdza zasady odpłaty: Kobieta łagodna osiągnie sławę, ale gwałtownicy osiągną [tylko] bogactwo (Prz 11,16). Jednak bogactwo zdobyte w ten sposób jest ulotne, nie posłuży bogaczowi, ale dostanie się innym, którzy troszczą się o ubogich: Nie pomoże bogactwo zdobyte w dzień gniewu, ale sprawiedliwość wybawi od śmierci (Prz 11,4). Odsetką i lichwą powiększać majątek – to zbierać dla tych, co miłosierni dla biednych (Prz 28,8).
6.3. Mędrcy nie dają żadnej gwarancji, że mądrość zapewni człowiekowi spokojne i dostatnie życie. Jednak jeżeli człowiek uczciwy na drodze mądrości nie ma takiej gwarancji, to tym bardziej nie ma jej na drodze głupoty. Mędrcy wiedzieli, że głupi będą zawsze wśród nas.
7. 7. Pani Mądrość – personifikacja czy hipostaza
7.1. Pani Mądrość, która mieszka na niebieskim dworze i uczestniczy w tajemnicy Boga: Hi 28; Prz 1,8.9; Syr 24; Mdr 7,7 – 9,18. Większość egzegetów opowiada się za personifikacją, którą należy rozpatrywać w kontekście judaistycznych pojęć teologicznych, które stosowały tego rodzaju formę, nadając cechy osobowe słowu, imieniu Bożemu itp. Inne personifikacje w Biblii: Ps 85,11.
7.1.1. Mądrość jako starotestamentalny prorok przemawiający na ulicach i placach (Prz 1,20-33 i Prz 8,3-36)
7.1.2. Mądrość jako środek Bożego objawienia (Prz 9,1-6)
7.1.3. Mądrość ukazana jako dziecko igrające przed swoim ojcem czy mistrzem (Prz 8,30)
7.1.4. Mądrość jako stworzycielka wszystkiego (Mdr 7,21)
7.1.5. Mądrość znana tylko Bogu niedostępna człowiekowi (Hi 28,12.20)
7.2. Przymioty mądrości:
7.2.1. zrodzona przez Boga, pozostaje w Bogu, przejawia się w stworzonym świecie, jest zasadą, którą kierował się Jahwe przy stworzeniu świata, jest cudownym porządkiem świata, który zaleca się do ludzkich istot, przemawia na zgromadzeniu Najwyższego (Syr 24), zachowuje swoje zainteresowanie istotami ludzkimi i kieruje do nich zaproszenie na ucztę (Syr 24, 19-22), w jej postaci dociera do człowieka wola Jahwe – nie jako pouczenie, ale jako osoba: jest formą, w której uobecnia się Pan.
7.2.2. W pewnych miejscach mądrość przyjmuje cechy boskie, stąd pojawiły się tezy o hipostazie. Z perspektywy chrześcijańskiej mądrość staje się typem i zapowiedzią Jezusa Chrystusa, jednak ST nie rozróżnia Trójcy Świętej i Jej osób.
8. 8. Nieśmiertelność wg pism mądrościowych
8.1. Mądrość obiecuje życie tym, którzy będą jej szukać i zgodnie z nią postępować. Chodzi tu o pełnię życia na ziemi w dobrobycie i błogosławieństwie Bożym. Mędrcy dostrzegają w świecie niesprawiedliwość, która dotyka także uczciwych: Czyż nie umiera mędrzec, tak samo jak i głupiec? (Koh 2,16). Błogosławiona szczęśliwość płynie ze sprawiedliwości, z mądrości, która jest darem Boga (Mdr 1,15).
8.2. W Mdr po raz pierwszy zostało użyte słowo athanasia – nieśmiertelność, bo Mdr jest pierwszą księgą po grecku (hebr. nie ma takiego pojęcia). Nieśmiertelność polega na relacji z Bogiem, której śmierć nie może rozerwać. Tradycyjna doktryna szeolu (Koh 9,10), gdzie wszelki kontakt z Bogiem jest niemożliwy, teraz ustępuje miejsca trwałej obecności przed obliczem Boga (Ps 73,23-28), włączenie do świętych (Mdr 5,15) tzn. do grona członków dworu niebieskiego, gdzie sprawiedliwy będzie mógł wychwalać Boga.
9. 9. Księga Hioba – struktura, rodzaj literacki, autor
9.1. Hi to pierwsza z ksiąg mądrościowych. Pierwsze dwa rozdziały stanowią prolog, bo mają charakter narracyjny, zaś pozostałe to już poezja.
9.2. Rodzaj literacki: określenie gatunku wpływa na rozumienie tekstu
9.2.1. Do czasów nowożytnych uznawano to za poemat historyczny o sprawiedliwym patriarsze Hiobie, który dzielnie przetrwał próbę; problem: do jakiego stopnia Hiob jest postacią historyczną – jeżeli nie, to Hi jest przypowieścią, a Hiob typem człowieka sprawiedliwego lub cierpiącego Izraela
9.2.2. Dramat: oparty na dialogach, sytuacja tragiczna – teoria odrzucona, bo cały oparty na literaturze hebr.
9.2.3. Traktat albo dysputa filozoficzna na wzór dialogów Platona – niemożliwe, by autor wprowadzał gatunek czysto grecki
9.2.4. Stenogram rozprawy sądowej
9.3. Struktura:
9.3.1. cz. I
9.3.1.1. 1-2 Prolog (narracja)
9.3.1.2. 3 Monolog Hioba
9.3.1.3. 4-14 Pierwszy szereg mów (Elifaz, Bildad, Sofar)
9.3.1.4. 15-21 Drugi szereg mów
9.3.1.5. 22-27 Trzeci szereg mów
9.3.2. centrum
9.3.2.1. 28 Poemat o mądrość
9.3.3. cz. 2
9.3.3.1. 29-31 Monolog Hioba
9.3.3.2. 32-37 Mowy Elihu
9.3.3.3. 38-42 Dwie mowy Boga (dwie odp. Hioba)
9.3.3.4. 42,7-16 Epilog (narracja)
9.4. Hi jest gatunkiem samym w sobie: kompozycja typowo semicka, pismo mądrościowe: rozważanie problemu cierpienia czy pouczenie o zachowaniu wobec cierpienia? Księga antymądrościowa (Hiob kontestuje Bożą sprawiedliwość)? Rozwinięcie lamentacji?
9.5. Def. Ricciottiego: Hi jest poematem liryczno-filozoficznym w formie dialogowanej z obramowaniem dramatycznym.
9.6. Autor:
9.6.1. Mądrościowy charakter Hi każe szukać jej autora wśród mędrców zaznajomionych zarówno ze zjawiskami typowo regionalnymi, jak i problemami powszechnie dyskutowanymi. Jest pewne, że autor ten należał do intelektualnej elity swojej epoki, wg niektórych był po Platonie najbardziej wykształconym człowiekiem starożytności.
9.6.2. Krytycy sądzą, że autor nie mógł napisać tego, co napisał, i tak napisać, jak napisał, jeżeli sam nie przeżył głębokiego i długotrwałego cierpienia. Dzieło jaśnieje realizmem i siłą zdolną poruszyć ludzką duszę, stąd ogromny wpływ Hi na literaturę światową.
9.7. Czas i miejsce powstania:
9.7.1. Prolog i Epilog zdecydowanie starsze
9.7.2. Poemat zasadniczy: X-IV w przed Chr. (najczęściej przyjmuje się VII w.)
9.7.3. Dwie wersje Hi: LXX o jedną piątą krótsza, ale dodaje pewne elementy, których nie ma w tekście hebr.
10. 10. Problemy teologiczne w Księdze Hioba
10.1. Źródło cierpienia i jego znaczenie:
10.1.1. Bohater zostaje dotknięty cierpieniem w wyniku chcenia szatana, który działał za zgodą Jahwe, szatan, który jest ministrem Boga – być może zamiarem autora było uniewinnienie Boga
10.1.2. Wg przyjaciół (mędrców) cierpienie Hioba jest prostą konsekwencją zasady retrybucji: cierpienie jest rezultatem grzechu – jednak Hiob się temu sprzeciwia opierając się na swoim sumieniu (podobny bunt: Jr 12,1n; Ps 49; Ps 73; Ml 2,17; Ml 3,15)
10.1.3. Wg Elihu cierpienie przygotowało Hioba na teofanię Boga, który ukazał mu przez nie prawdę dotychczas nieznaną
10.1.4. Cierpienie jako środek oczyszczający i wychowujący dla powstrzymania od pychy i grzechu
10.1.5. Cierpienie sprawiedliwego jako wielka tajemnica
10.1.6. Bóg zawsze jest gotów przywrócić szczęście grzesznikowi, który się nawraca i ucieka do Jego miłosierdzia (np. Hi 33,19-30)
10.2. Postawa człowieka dotkniętego nieszczęściem:
10.2.1. Problem ludzkiej egzystencji w cierpieniu: odrzucenie przez Boga (utrata dzieci i majątku) i przez ludzi (trąd)
10.2.2. Ewolucja wypowiedzi Hioba: od przeklęcia dnia swoich narodzin (Hi 3,3), poprzez oskarżenia przeciw Bogu (7,12) aż po nadzieję, że w Bogu można znaleźć pomocnika
10.2.3. Hiob przyjmuje pouczenie Boga jako znak zwrócenia się ku niemu i pokornie poddaje się Wszechmocnemu
10.2.4. Słuszne zachowanie człowieka w cierpieniu to pokorne i pełne oddania milczenie
10.2.5. w zjednoczeniu z Bogiem, oparte na przekonaniu, że cierpienie pochodzi od Boga, którego działanie jest zagadkowe, ale mądre
10.3. Sprawiedliwy cierpiący pośrednikiem zbawienia:
10.3.1. Wzorcowi sprawiedliwi wg Ez 14,14-20: Noe, Daniel i Hiob – Hiob jako niesprawiedliwie cierpiący Sługa Pański (2 razy w Prologu i 4 razy w Epilogu)
10.3.2. Hiob będzie modlił się za swoich przyjaciół, by ocalić ich od gniewu Bożego (Hi 42,8.10) - podobnie jak Abraham, Mojżesz i Samuel staje w szeregu orędowników Izraela (analogia ze Sługą Pańskim z Iz)
10.4. Przeznaczenie człowieka (Hi 19,23-27)
10.4.1. Myśl o zmartwychwstaniu (wg św. Hieronima i św. Augustyna) – wg Wulgaty: gô’ēl – Odkupiciel
10.4.2. Człowiek nie zostaje unicestwiony wraz ze śmiercią, po niej znajduje swoje miejsce
10.4.3. w szeolu, świecie umarłych, gdzie zazna tylko odrobiny spokoju
10.4.4. Nadzieja na docenienie i wynagrodzenie cierpienia
11. 11. Księga Przysłów – charakterystyka księgi, personifikacja mądrości, hymn na cześć dzielnej niewiasty
11.1. Tytuł księgi:
11.1.1. Miszlệ Szelomoh (Przysłowia Salomona): Meszalim – pouczenia religijne lub moralne wyrażone językiem sugestywnym i obrazowym, który wymaga od czytelnika pewnego wmyślenia się w ich treść
11.1.2. Liber Proverbiorum (św. Hieronim),
11.1.3. Sapientia Salomonis (Klemens Rzymski, Cyprian)
11.2. Podział I
11.2.1. 1-9: introdukcja nauczyciela do całego Ketuwim – zachęta do zdobywania mądrości i aktualizowania jej w swoim własnym życiu, argumentacja konieczności poszukiwania mądrości
11.2.2. 10-22: zbiór 375 maksym moralnych przypisywanych Salomonowi, cel - doprowadzić słuchacza do mądrości
11.2.3. 22,17-24,2: 30 pouczeń mędrców
11.2.4. 22,22-23,11 – przysłowia Amen-em-opeta
11.2.5. 25-29: drugi zbiór przysłów Salomona
11.2.6. 30-31: dodatki (appendix)
11.2.6.1. Dialog ze sceptykiem
11.2.6.2. Przysłowia numeryczne
11.2.6.3. Pouczenia matki
11.2.6.4. Hymn o dzielnej niewieście
11.3. Treść:
11.3.1. Zbiór przysłów, maksym, powiedzeń o charakterze religijnym i moralnym.
11.3.2. Każde przysłowie należałoby potraktować jako osobny wiersz. Pewne przysłowia mogą wydawać się banalne, nie wnoszące nic nowego – to tylko pozory, dlatego do każdego przysłowia trzeba znaleźć odpowiedni kontekst historyczny.
11.4. Podział II, SIEDEM KOLUMN
11.4.1. I: Miszlệ Szelomoh (1-9): 256 wersetów (długa)
11.4.2. II. Miszlệ Szelomoh (10-22,16): 375 wersetów (długa)
11.4.3. III. Divre chachamim (22,17-24,22): 70 wersetów (krótka)
11.4.4. IV. Miszlệ chachamim (24,23-24,34): 12 wersetów (krótka)
11.4.5. V. Miszlệ Szelomoh (25,1-29,27): 158 wersetów (długa)
11.4.6. VI. Divre Agur (30,1-30,33): 33 wersety (krótka)
11.4.7. VII. Divre Lemuel (31): 31 wersetów (krótka)
11.5. 3 etapy powstawania księgi mądrościowej:
11.5.1. Funkcjonowanie mądrości, przysłów dworskich i ludowych w formie ustnej
11.5.2. Zapisywanie przysłów – stworzenie zbiorków
11.5.3. Redakcja
11.6. Autorem części długich jest Salomon, a krótkich mędrcy Izraela. Podstawą mądrości jest bojaźń Pańska. W pierwszej i ostatniej części występują poematy o kobiecie, która jest uosobieniem mądrości. W 9,1 mówi o siedmiu kolumnach: 7 ozn. pełnię doskonałości, związek z Bogiem. Siedem kolumn mądrości Izraela: Hi, Prz, Ps, Koh, Mdr, Syr, Pnp.
11.7. Personifikacja mądrości:
11.7.1. Mądrość jako prorok przemawiający na placach: zwraca się do prostych, szyderców, głupców, początkowe skargi przekształcają się w przynaglenia i zaproszenia
11.7.2. Mądrość jako hojna pani domu: zaprasza słuchaczy na ucztę, pełni rolę nauczycielki, wygłasza pochwały pod swoim adresem
11.7.3. To, co inni zdobywają, mądrość posiada przez swą naturę: praktyczność, wiedzę, refleksję, przewidywanie, wnikliwość, męstwo, daje rządzącym autorytet i prawość
11.8. „Poemat o dzielnej niewieście”
11.8.1. Gatunek literacki:
11.8.1.1. Da się wykazać, że jest to hymn: hymniczna introdukcja przedmiotu pochwały (w. 10-12), wyliczenie dzieł i tytułów do chwały (w. 13-27), zakończenie, które wzywa do przyłączenia się do wychwalania (w. 28-31); w w. 30 jest hālal – chwalić i tānậ - celebrować, chwalić.
11.8.1.2. Układ akrostychiczny (alfabetyczny) podobnie jak w Ps 9-10 i Lm, co służy podniesieniu wartości literackiej utworu (akrostych jest zabiegiem literackim mającym na celu przekazanie informacji na wyższym poziomie)
11.8.2. Budowa:
11.8.2.1. Niewiasta troszczy się o dom, zajmuje się krawiectwem, nabywa majątek, dokonuje inwestycji, dba o męża (czyni mu dobrze)
11.8.2.2. Można to rozumieć jako szkic pewnego wzorca dla kobiety albo jako hymn idealizujący (utopia) albo jako personifikacja lub parabola (myśli jedno, mówi drugie) – egzegeci skłaniają się ku trzeciemu, bo Prz zaczyna się od hymnu o mądrości
11.8.2.3. Utwór chiastyczny
11.8.2.3.1. A niewiasta dzielna (w. 10)
11.8.2.3.2. B mąż (w. 11)
11.8.2.3.3. C Wyciąga ręce po kądziel, jej palce chwytają wrzeciono. Otwiera dłoń ubogiemu, do nędzarza wyciąga swe ręce. (w. 19-20)
11.8.2.3.4. B’ jej małżonek (w. 28)
11.8.2.3.5. A’ niewiasta boi się Boga (w. 30)