Obywatel w Greckiej Polis

1. Społeczeństwo ateńskie nie odbiegało pierwotnie od struktury ludności innych miast-państw. Tworzyli je właściciele ziemscy, zależni chłopi pracujący w majątkach najbogatszych obywateli, a także cudzoziemcy i niewolnicy. Taki układ znajdował swój wyraz w podziale praw politycznych. W VIII i VII w. p.n.e. większość ziemi oraz władzę w państwie skupiali w swoich rękach eupatrydzi - szlachetnie urodzeni. Piastowali oni wszystkie najwyższe urzędy, a po zakończonej kadencji wchodzili w skład rady zwanej areopagiem. Pod koniec VII w. p.n.e. w Atenach zapanował głęboki kryzys agrarny. Eupatrydzi szybko się bogacili, czerpiąc zyski z uprawy ziemi i zapewne handlu plonami. W tym czasie pogorszyło się położenie mniej zamożnych obywateli. W 594 r. p.n.e. arystokracja sprawująca władzę w Atenach upoważniła Solona do przeprowadzenia istotnych zmian w państwie. Najważniejszą reformą Solona był jednak podział obywateli na cztery klasy majątkowe w zależności od dochodów wyrażanych w wysokości plonów. Powiązał on też przynależność do grup majątkowych z uprawnieniami i obowiązkami politycznymi obywateli. Od tej pory prawo dostępu do urzędów mieli przedstawiciele trzech pierwszych klas, a najwyższe urzędy gwarantowano najbogatszym. Jednocześnie członkowie tych trzech klas byli zobowiązani do ponoszenia ciężarów podatkowych na rzecz państwa oraz do służby wojskowej. Reformy Solona nie podważyły pozycji dominującej politycznie arystokracji. Nie zadowoliły też najniższych klas obywateli, którzy liczyli na nowy podział gruntów. Z drugiej jednak strony wprowadzone rozwiązania pozwoliły na powstanie średniozamożnej grupy ludności, która w niedługim czasie przyczyniła się do zmian ustrojowych w polis ateńskiej.

2. Początkowo tylko zamożni mieszkańcy dysponowali pełnią praw politycznych. Z czasem jednak poszczególne państwa greckie nadawały obywatelstwo innym wolnym mieszkańcom polis, a nawet ludności zależnej. Decydujący w tym wypadku był fakt, że ludzie ci wywodzili się z rodzin, które mieszkały w państwie od zawsze. Państwa, które prawo zasiadania w zgromadzeniu ludowym nadały nawet ludności nieposiadającej majątków ziemskich, zaczęto nazywać demokracjami, gdyż faktycznie władzę w nich sprawował lud, a nie tylko nieliczni obywatele. Natomiast te miasta-państwa, w których utrzymano zasadę, że tylko najbogatsi mają pełnię praw politycznych, były oligarchiami.

3. Suwerenna wspólnota obywateli, którzy sami o sobie decydują bezpośrednio, a więc nie rządzą nimi struktury państwowe odrębne od społeczeństwa i dążące do reprezentowania interesów tego społeczeństwa. Do wspólnoty nie zaliczano też niewolników ani ludności zależnej – ludzi przywiązanych do ziemi, ale mających prawo do własnego majątku.

4. Dopiero obalenie tyranów umożliwiło przeprowadzenie kolejnych zmian. Ich inicjatorem w 508 r. p.n.e. stał się Klejstenes, który przedstawił swoje projekty zgromadzeniu, a ono je przyjęło, zyskując przy okazji miano najważniejszej instytucji politycznej w ateńskiej polis. Najistotniejsza z punktu widzenia społeczno-prawnego reforma Klejstenesa dotyczyła nadania obywatelstwa kolejnym grupom mieszkańców Aten. Otrzymali je metojkowie oraz potomkowie tych zależnych chłopów, którym wolność przyznał jeszcze Solon. Ponadto polityczne prawa otrzymali teci. W obradach zgromadzenia mogli odtąd brać udział wszyscy obywatele, niezależnie od uzyskiwanych dochodów, a samo zgromadzenie ludowe stało się najważniejszym organem decyzyjnym państwa. Klejstenes powołał również Radę Pięciuset – nowy organ władzy, do którego kompetencji należało m.in. przygotowywanie obrad zgromadzenia i kontrolowanie urzędników. Członków tej instytucji wyłaniano w drodze losowania w dziesięciu fylach – okręgach terytorialnych. Z każdej fyli wchodziło do rady pięćdziesięciu obywateli. W fylach wybierano z czasem również strategów (po jednym z każdej fyli) – urzędników zajmujących się sprawami wojska i polityki zagranicznej. Klejstenesowi przypisuje się również wprowadzenie ostracyzmu – procedury politycznej, która miała zabezpieczyć zreformowany przez niego ustrój polityczny przed powrotem tyranii. Ostracyzm przyjął formę sądu społecznego pozwalającego na usunięcie z życia politycznego Aten tych osób, które zdobyły na tyle silną pozycję, że mogłyby przejąć władzę w państwie. Zmiany polityczno-społeczne zaproponowane przez Klejstenesa dały podstawy do rozwinięcia się w Atenach ustroju demokratycznego, w którym najważniejszą rolę odgrywało zgromadzenie wszystkich obywateli. W trakcie obrad każdy uczestnik zgromadzenia, niezależnie od pozycji majątkowej miał prawo wypowiadania się na temat wszystkich poruszanych spraw, co podkreślało polityczną równość obywateli

5. POLIS

6. Prawa obywatelskie

7. Rozszerzenie obywatelstwa

8. Ateny czasów oligarchii

9. W 451 r. p.n.e. wybitny polityk Perykles wprowadził ustawę regulującą zasady otrzymania obywatelstwa w Atenach. Zgodnie z nią, żeby uzyskać obywatelstwo i mieć prawo zasiadania w zgromadzeniu, trzeba było urodzić się z małżeństwa dwojga obywateli i uzyskać pełnoletność. Aby zasiąść w zgromadzeniu, Ateńczyk nie tylko musiał ukończyć osiemnaście lat, ale jeszcze odbyć dwuletnią służbę wojskową. Ateńczycy traktowali obywatelstwo jako wartość i sprawę najwyższej wagi państwowej i starali się nie dopuszczać do tego przywileju obcych, gdyż wynikały z niego nie tylko obowiązki, ale i określone prawa. W ustroju demokratycznym o prawach i korzyściach płynących z obywatelstwa decydowała przydatność dla polis. Wszyscy obywatele mieli obowiązek obrony państwa, ale już tylko najzamożniejsi zostali obciążeni liturgiami – opłatami na ważne cele publiczne. Z drugiej strony wszyscy obywatele na równych prawach zasiadali w zgromadzeniu. Z instytucji obywatelstwa wynikały też inne korzyści, jak prawo posiadania ziemi, uczestnictwo w rozdawnictwie zboża w czasach kryzysu gospodarczego czy utrzymywanie na koszt państwa dzieci obywateli, którzy polegli na wojnie. Wyróżniało to obywateli ateńskich spośród wszystkich mieszkańców polis. W Atenach obywatel mógł także utracić swoje prawa. Służyła do tego atimia – częściowe lub całkowite odebranie przywilejów obywatelskich. Najczęściej nakładano ją za uchylanie się obywatela od obowiązków publicznych. Atimia nie pozbawiała obywatela praw rodzinnych i majątkowych, zachowywał on możliwość posiadania ziemi, zawierania małżeństwa, a nawet służby w wojsku. Znosiła jednak jego równość publiczną z innymi obywatelami: równość wobec prawa, prawo do przemawiania na zgromadzeniu czy przed trybunałami.

10. Ilość ziemi posiadanej przez członka wspólnoty decydowała o jego przynależności do odpowiedniej grupy społecznej – arystokracji lub zwykłych obywateli. Początkowo arystokraci rościli sobie prawo do władzy nad całą wspólnotą i decydowania o jej polityce. Jednak każdy obywatel czyli mężczyzna będący członkiem wspólnoty, miał obowiązek służby wojskowej. Obywa- tele musieli uzbroić się na własny koszt i jako hoplici (ciężkozbrojni piechurzy) walczyć w obronie państwa. Wspólnota obywateli pozostawała grupą zamkniętą i tylko przez urodzenie można było się stać jej członkiem. Cudzoziemców, mieszkających w po- lis nawet od kilku pokoleń, nie traktowano jak obywateli, nie stawali się członkami wspólnoty. Z czasem pojawiło się pewne zróżnicowanie cudzoziemców. Tych, którzy stale zamieszkiwali polis, nazywano metojkami (gr. métoikoi – mieszkający pośród), a tych, którzy przebywali w niej tylko przez pewien okres, zwano xenos (gr. ksénos – obcy, cudzy). Metojkowie byli zobowiązani do płacenia podatków i do służby wojskowej na rzecz państwa, ale jednocześnie państwo zapewniało im szeroką opiekę prawną, na którą obcy mogli liczyć tylko w stopniu minimalnym.

11. Grupy społeczne

12. Obywatel w czasach Peryklesa