1. OBYWATEL W ŚREDNIOWIECZU I U PROGU NOWOŻYTNOŚCI
1.1. Statut miejski nadawał mieszkańcom miasta określone prawa i przywileje, choć wiązał je także z licznymi wymaganiami oraz obowiązkami
1.1.1. W skład wolności korzystających z obywatelstwa miejskiego wchodziły: wolność osobista, swoboda przemieszczania się, i wyboru zawodu, wolności celne i możliwość dziedziczenia majątku po rodzinie. Bogatsi mieszczanie, uczestniczący w zarządzaniu miastem, korzystali także z praw politycznych.
1.1.1.1. Oprócz wolności i praw obywatele mieli także obowiązki, a należały do nich: płacenie podatków, służba w straży miejskiej, a w sytuacji zagrożenia także obrona miasta
1.2. W epoce średniowiecza i czasach wczesnonowożytnych idea obywatelstwa nie miała takiego znaczenia jak w demokracjach starożytnych.
1.2.1. Aby zostać obywatelami miasta, należało w tym mieście mieszkać na stałe - był to tzw. domicyl. Ważne też było pochodzenie z rodziny społecznej, czyli prawo krwi, albo w zwykłym urodzeniu się w mieście, czyli prawo ziemi. Z czasem obywatel musiał posiadać własną nieruchomość, pojawiły się też żądania dobrej reputacji, ślubnego pochodzenia, odpowiedniego wyznania religijnego.
2. Następne stulecia, szczególnie wiek XVII, przyniosły rozwój idei władzy absolutnej monarchii nad poddanymi. Był to okres kształtowania się państw narodowych.
2.1. Ustrój ten mocno ograniczył prawa obywateli na rzecz władcy, przyczynił się także do osłabienia porządku feudalnego. W efekcie wszyscy ludzie w państwie zostali zrównani w swych obowiązkach wobec panującego. Powstał model biernego obywatelstwa.
3. Koncepcje ustroju demokracji szlacheckiej
3.1. Andrzej Frycz Modrzewski w dziele "O poprawie Rzeczypospolitej" poddał krytyce ustrój Polski i panujące w nim stosunki społeczne. Zawarł tam również program przebudowy państwa w kierunku równości wszystkich obywateli wobec praw. Opowiadał się także za ograniczeniem części przywilejów szlachty i duchowieństwa, a Kościół chciał nawet podporządkować państwu.
3.2. Natomiast Stanisław Orzechowski W swoim dziele "Quincunx, to jest wzór Korony Polskiej" udowadniaj to, że ustrój Rzeczypospolitej jest idealny i nie wymaga żadnej naprawy Uważał, że stosunki społeczne w państwie są odbiciem boskiego porządku i nie mogą być zmieniane przez człowieka.
4. Zmiany obrazu polskiego obywatela
4.1. Zmiany w politycznym myśleniu części szlachty przyniosły dopiero głęboki kryzys XVIII w., jak również docierające z Europy ideały oświeceniowe. Niestety podjęta u schyłku tego stulecia reforma ustrojowa państwa okazała się bardzo spóźniona i - mimo wielkiego patriotyzmu wśród twórców Konstytucji 3 maja, jak i jej obrońców - szlachecka Rzeczpospolita upadła, a wraz z nią odeszła część sarmackich ideałów.
4.2. W 2. połowie XVII w. obraz polskiego Sarmaty zaczął się zmieniać. Liczne wojny prowadziły do wzrostu nietolerancji religijnej szlachty, o czym świadczy np. wypędzenie Arian z kraju. Szlachta stała się niechętna wobec obcych i pełna uprzedzeń. W stosunkach wewnętrznych coraz pilniej strzegła ona wolności szlacheckiej, czym często uzasadniano działania polityczne chroniące raczej prywatę, a nie dobro ojczyzny
5. Głosy za równością wszystkich obywateli
5.1. W epoce renesansu pisarz społeczny i polityczny Niccolò Machiavelli (1469–1527), dowodził, że to ustrój republikański stworzy najlepsze warunki dla funkcjonowania uniwersalnego i pełnoprawnego obywatelstwa, znosząc podziały stanowe przy zintegrowanym zachowaniu różnic majątkowych.
5.2. U schyłku średniowiecza i w czasach renesansu odezwały się głosy żądające praw dla wszystkich, np. Dante Alighieri (1265–1321) domagał się praw gwarantujących wolności obywatelskie w państwie.
5.3. W XVI w. Jean Bodin, zwolennik państwa silnie scentalizowanego, wskazywał, że obywatelstwo polega na wzajemnych zobowiązaniach między władcą i poddanym. Monarcha udziela pomocy i wymierza sprawiedliwość, a civis okazuje posłuszeństwo i wierność. Nie ma tu miejsc, według Bodina, na wolności politycznej.
6. CIVIS ROMANUS SUM – OBYWATEL RZECZYPOSPOLITEJ
6.1. W czasach gdy w większości krajów Europy panował ustrój absolutystyczny, szansę na decydowanie o sobie dostali obywatele Rzeczypospolitej, która przyjęła model monarchii mixta (monarchii mieszanej)
6.2. Polska szlachta zaczęła wywodzić swój rodowód nie od Rzymian jak niektórzy twierdzili, a od starożytnych Sarmatów.
6.2.1. Sarmatów charakteryzowało męstwo, gotowość poświęcenia za ojczyznę, umiłowanie wolności i przywiązanie do tradycji. Cechami odziedziczonymi po sarmackich przodkach miały być również prawość, bystrość umysłu i waleczność.
6.3. W XVI w. chętnie czytano Dzieje Rzymu autorstwa Tytusa Liwiusza, który już w pierwszej księdze obejmuje znaczenie wolności dla narodu rzymskiego. To w nawiązaniu do tego tekstu szlachta często stawiała znak równości między Rzecząpospolitą a republiką rzymską. Uważano nawet, że Res Publica Polonorum jest spadkobierczynią Rei Publicae Romanorum.
6.3.1. Odwoływano się do sądów Greka Polibiusza, który opracował na podstawie Arystotelesowskiego wzorca – teorię ustroju mieszanego. Według Polibiusza w republice rzymskiej występowały trzy elementy: monarchiczny, który reprezentowali konsulowie, arystokratyczny, czyli senat, i demokratyczny – zgromadzenie ludowe. W Rzeczypospolitej odpowiadały im: król, senat oraz izba poselska.